E vërteta e ‘kutisë’ së Pandorës. Çfarë kemi mësuar gabim?

Gusht 2020

Hapja e Kutisë së Pandorës, është një metaforë shumë e përdorur, që do të thotë të bësh diçka në dukje e pafajshme, por që mund të ketë pasoja të rënda, deri edhe katastrofike. Ndërsa vetë fraza është shumë e njohur, ka një problem:vetë “kutia” që hap Pandora.

Kutia, që përmbante të gjitha të këqijat e botës, të gjithë hidhërimin, zemërimin ose përbuzjen, deri në shekullin XVI-të, nuk ishte një kuti prej druri, por një kavanoz. Për ta shpjeguar këtë, duhet të shkojmë në origjinën e rrëfimit, e cila na çon tek grekët e lashtë dhe bota e tyre të pashtershme mitologjike, në të cilën Pandora ishte gruaja e parë e vdekshme në Tokë.

Një figurë tepër domethënëse, ajo është gjithashtu nëna e fëmijës së parë të vdekshëm. Vajza e Pandorës, Pyrrha (Zjarri), së bashku me burrin e saj, Deukalion, ishin të mbijetuarit e vetëm në mitin e Përmbytjes së Madhe. Kjo përmbytje u dërgua nga Zeusi, për të ndëshkuar njerëzimin për sjelljen e tij të tmerrshme, që çuditërisht ishte shkaktuar nga të këqijat që gjendeshin në ”Kutinë” e Pandorës.

Ne e dimë historinë e Pandorës falë Hesiodit dhe poezive epike, që ai shkroi rreth shekullit VII-të Para Krishtit. Ato zbulojnë se si dhe pse u krijua Pandora, dhe si “një dhuratë” që i dha asaj Zeusi, i dha fund një epoke të njerëzimit, kur njerëzit nuk kishin asnjë problem, kur nuk kishin sëmundje, dhe kur jetonin përjetësisht.

Sipas legjendës, Pandora vjen pra si një lloj ndëshkimi ndaj njerëzimit, pas një episodi tjetër mitologjik në të cilin Prometeu u vjedh Zotave zjarrin, dhe ia dhuron atë njerëzimit. Pas një veprimi kaq të pabesë të Prometeut, Zeusi i udhëzon Perënditë e tjera të formojnë një grua nga toka, dhe kjo është mënyra sesi mbërrin në këtë botë Pandora.

Një figurë mitologjike mjaft tërheqëse, Athina bëri një fustan të shndritshëm për të mbuluar trupin e saj, ndërsa Hefesti ia zbukuroi kokën me një diademë. Pandora mori cilësi karakteriale unikale. Nusja e parë e botës, emri i saj do të thoshte “Të gjitha dhuratat”, dhe kur përfundoi krijimi i saj, Zeusin e dërgoi tek Epimeteu, vëllai i Prometeut.

Edhe pse ishte paralajmëruar nga vëllai i tij, që të mos pranonte kurrë asgjë nga Zeusi, Epimeteusi e lejoi Pandorën të hynte në shtëpinë e tij. Ajo mbërriti në shtëpinë e tij, duke sjellë me vete një kavanoz, një dhuratë martese nga Zeusi, të cilën ai e kishte porositur të mos e hapte kurrë.

Por, kurioziteti për të zbuluar se çfarë ndodhej brenda kavanozit ishte tepër i fortë, ndaj Pandora e hapi atë, dhe pa dashje lëshoi ​​në botë të gjitha telashet e panjohura ndonjëherë nga njeriu si sëmundjet, grindjet dhe dëshpërimi, dhe kështu mori fund Epoka e Artë e Njeriut. Legjenda thotë se në kavanoz vetëm një gjë mbeti:Elpis, fryma e shpresës.

Në kujtimin e mitit të Hesiodit, fjala e saktë që u përdor për kavanozin e fatit është “pitos”, që ishin kavanoza të mëdhenj që përdoreshin rëndom nga grekët e vjetër për të ruajtur gjëra të ndryshme, dhe që zakonisht groposeshin më pas nën tokë.

Rrëfimtarët e mitit të Pandorës, i mbetën besnikë këtij versioni për të paktën 2 mijëvjeçarë. Por në shekullin XVI Pas Krishtit, përkthyesit e historisë bënë një gabim gjatë përkthimit të fjalës “pitos”. Siç thonë burimet, ai që gaboi në përkthim ishte pikërisht humanisti i madh i shekullit XVI-të, Erazmi i Roterdamit.

Kur po përkthente historinë e Hesiodit mbi Pandorën në gjuhën latine, ai thuhet se përktheu e fjalën “pitos”, që do të thotë kavanoz, në “piksis”, një fjalë latine që do të thotë kuti ose arkivol. Një tjetër person, që bëri një gabim të ngjashëm në përkthim, ishte studiuesi italian Lilius Giraldus nga Ferrara në vitin 1580.

Interpretimi i elementit kryesor të tregimit, u fiksua më tej nga piktura e Pandorës e shekullit XIX e Dante Rosetit, që e paraqet vajzën në mënyrë dramatike duke mbajtur një kuti, e cila do të lëshonte të gjitha ligësitë e botës. Për fat të mirë, historia mbaron me Elpisin, që mbeti në fund të kavanozit.

Gabimi u kap më në fund nga studiuesit. Në fillimin e shekullit XX-të, gjuhëtarja dhe studiuesja britanike Xhejms Herrison, e vlerësoi si duhet peshën e këtij gabimit. Ajo madje do ta quante “plotësisht të keqkuptuar” mitin e Pandorës.

Sipas Herrison, një keqkuptim i tillë e nxori mitin nga konteksti i tij origjinal mbi zakonet e grekëve të lashtë, apo lidhjen e tij me festivalin e Antesterias, që mbahej çdo pranverë dhe që zgjaste deri në 3 ditë.

Dita e parë e këtij festivali, ishte i njohur si Pitogia, dhe atë ditë hapeshin arkat e verës të vulosura një vit më parë, me shpresën se vera do të ishte stazhonuar si duhet. Por, njerëzit besonin se me hapjen e kavanozave të verës, liroheshin edhe shpirtrat e nëntokës.

Të nesërmen, burrat kryenin një numër ritesh sic ishte përtypja e kullumbrive, për të mbrojtur veten nga shpirtrat e çliruar. Argumentet e Herrison, mbështeteshin nga pretendimet se Pandora ishte një përfaqësim i hershëm njerëzor i Gaias, ose vetë Tokës.

Në këtë kontekst, “pitos” e lidh figurën e saj me Tokën, dhe përdorimi i fjalëve si kuti dhe shportë, janë vendosur vetëm sipas rëndësinë kulturore të Pandorës si figurë. Një përfaqësim i tillë i Pandorës, mund të vërehet në pikturat me vazo të lashta greke, në të cilat ajo prezantohet si një statujë, e rrethuar nga hyjnitë e tjera, ose si një grua që del nga toka./ Bota.al

l.h/ dita